Wychowujące nauczanie – cz. III

Trzecia część cyklu poświęconego koncepcjom i metodom pedagogicznym niemieckiego filozofa i pedagoga Jana Fryderyka Herbarta (1776–1841).

Szczególnie inspirujące dla współczesnych badaczy stały się jego ustalenia w zakresie teorii wielostronnego zainteresowania. Według niej zainteresowania są główną siłą kierującą umysł ku dobru moralnemu i jako takie powinny być traktowane jako jeden z głównych czynników wychowania.

Proces przyswajania wiedzy

Samo zainteresowanie może nie spełnić roli, jaką chce się mu przypisać. Konieczne jest działanie nadające mu kierunek i dynamikę w zakresie kształtowania myśli i poglądów. Zainteresowania mogą pozostać jałowe, jeśli nie będą wynikać z uzdolnień, rolą szkoły w tej kwestii jest podporządkowanie treści nauczania celom wychowującym, czyli moralnym. Pedagog, jeśli chce utrafić w sedno zainteresowań wychowanka musi podawać treści nauczania w sposób interesujący, a więc niejako subiektywny. Obiektywizm w nauczaniu stawia nauczyciela w roli przekazującego materiał nauczania a nie tego, kto inspiruje ucznia do pogłębiania uzyskiwanej wiedzy. Cała kwestia sprowadza się do zagadnienia, czy tok nauczania ma być syntetyczny czy analityczny.

Elementy tej teorii Herbart przedstawił w Wykładach pedagogicznych: Syntetycznym można nazwać każde nauczanie, w którym nauczyciel sam bezpośrednio dokonuje zestawienia tego, czego uczył; analitycznym zaś takie, w którym naprzód uczeń wypowiada swoje myśli, a te myśli, jakiekolwiek one są, rozbiera się pod kierunkiem nauczyciela, prostuje i uzupełnia. Jednak trzeba przy tym niejedno poddać bliższemu określeniu i rozróżnieniu¹⁾ – wyjaśnia autor traktatu.

Proces przyswajania nowego materiału wymaga dwóch elementów:

• zgłębiania, czyli koncentracji uwagi, oraz
• zastanawiania się, czyli koordynacji wysiłków.

Dopiero tak przeprowadzony tok czynności można traktować jako całość o logicznej strukturze.

Fazy zgłębiania i zastanawiania się można przełożyć na akty koncentracji i korelacji, odgrywają one ważną rolę we współczesnej pedagogice. W koncentracji chodzi o skupienie całej uwagi wobec danego zagadnienia, tak aby można było wyczerpać istotę jego aspektów. W korelacji zaś chodzi o uwzględnienie i powiązanie koncentracji na etapie poznawania zagadnienia w całej gamie jego związków z innymi przedmiotami, np. przy poznawaniu kwestii ewolucji.

Już Herbart wyrażał opinię, że szkoła wymaga od ucznia percepcji zbyt szczegółowej wiedzy. Obciąża ona niepotrzebnie jego pamięć i sprawia trudności w selekcji rzeczy bardziej istotnych i mniej nieistotnych, oducza samodzielności i gubi z pola widzenia jego zdolności i zainteresowania.

Przyswajanie nowego materiału to w ujęciu Herbarta proces złożony i wymagający spełnienia określonych warunków, dzięki czemu uwaga ucznia może się przenosić z jednego na inne przedmioty. Fazy tego procesu to: a) „spoczywające zgłębianie”, które z ogółu przedstawień wydobywa jedno i czyni je transparentne; b) „postępujące zgłębianie”, które przenosząc uwagę z jednego zagadnienia na inne, wiąże je ze sobą; c) „spoczywające zastanawianie się”, które wiąże zebrane wiadomości z uzyskanymi wcześniej; d) „postępujące zastanawianie się”, które analizuje uzyskane wiadomości pod kątem przydatności zdobytej wiedzy.

Poszczególne elementy tego procesu to jasność, kojarzenie, system i metoda. W teorii herbartyzmu nazywają się one stopniami formalnymi nauczania i odnoszą się do każdego materiału nauczania o dowolnych treściach. Omawiany proces można przedstawić za pomocą schematu:

Idee Herbarta dziś

Mankamentem teorii wielostronnego zainteresowania w pedagogice Herbarta okazał się zbytni intelektualizm i przejaskrawienie znaczenia samej pracy umysłowej bez przełożenia jej na działalność praktyczną. Istotny wkład w psychologiczne aspekty przygotowania i rozkładu materiału nauczania na jednostki lekcyjne, wniosła wielostopniowa analiza procesu nauczania i przyswajania wiedzy, dokonana przez tego teoretyka pedagogiki i twórcy tzw. szkoły herbartowskiej.

Do kontynuatorów myśli herbartowskiej zalicza się m.in. Tuiskona Zillera, który zwracał uwagę na znaczenie kształcenia przekonań oraz teorii stopni formalnych. Noszą one miano formalnych, gdyż mogą się odnosić do różnorodnych treści nauczania. Rozwijając teorię Herbarta w tej kwestii podzielił stopień „jasności„ na „analizę” i „syntezę”. Inny herbartysta Rein podzielił stopnie formalne na: „przygotowanie, przedstawienie nowego materiału, kojarzenie, uporządkowanie materiału pojęciowego, zastosowanie”.

Współcześni teoretycy pedagogiki podnoszą zasługi Herbarta i jego kontynuatorów w dziele uporządkowania procesu nauczania i nadania ram formalnych jednostkom lekcyjnych. Doprowadziło to jednak do schematyzmu i formalizmu i pozbawienia nauczycieli inicjatywy w zakresie rozwoju zdolności i zainteresowań uczniów oraz ich samodzielnego podejścia do materiału nauczania. Odpowiadało to natomiast administracji pruskiej, która narzucając państwu biurokratyczny gorset nakazowo-zakazowy narzuciła go także ówczesnej szkole. Tego rodzaju praktyka w niedalekiej przyszłości wyrządzi państwu pruskiemu, jak i jego obywatelom znaczne szkody.

Autor jest dziennikarzem i pedagogiem, członkiem Związku Literatów Polskich.