Program przeciwdziałania młodzieżowej patologii społecznej realizowany przez Ośrodki Profilaktyki Środowiskowej Agencji AD
Referat wygłoszony na Forum ds. Uzależnień miasta Wrocławia w dniu 27.04.2004 r.
Spis treści:
Założenia teoretyczne programu
Punktem wyjścia działań profilaktycznych podejmowanych w ramach programu jest koncepcja kryzysu tożsamości w wieku dojrzewania.
Okres dojrzewania to kryzysowy moment w życiu jednostki. Adolescencja jest czasem intensywnych i gwałtownych zmian zachodzących na co najmniej trzech podstawowych dla człowieka płaszczyznach.
Pierwsza — biologiczna — w obrębie której ujawnia się nowa jakość natury fizjologicznej prowadząca do dojrzałości płciowej. Ów stan fizjologiczny powoduje konieczność podjęcia wyznaczonej przez naturę roli mężczyzny/kobiety, samookreślenia się w obrębie własnej płci.
Druga płaszczyzna — rodzinna — to konflikt między bronionym przez jednostkę statusem dziecka a dynamicznie zmieniającymi się oczekiwaniami bliskiego otoczenia społecznego pragnącego widzieć w jednostce coraz samodzielniej radzącego sobie „prawie dorosłego” lub odwrotnie — parcie jednostki do niezależnej samodzielności blokowane przez otoczenie społeczne pragnące zachowania status quo. Ponadto w okresie dorastania występuje wyraźna tendencja zmniejszania się roli rodziny jako głównego źródła oparcia na rzecz rosnącego znaczenia grupy rówieśniczej.
Trzecia płaszczyzna — społeczna — to konieczność nowego samookreślenia się w szerszym kontekście społecznym. Wejście na poziom szkoły ponadgimnazjalnej zmusza do zaadoptowania się w rzeczywistości nowej szkoły, także — najczęściej po raz pierwszy w życiu — do myślenia o sobie w perspektywie podjęcia zdefiniowanej roli zawodowej w gwałtownie przybliżającej się dorosłości.
Generalnie te różnomodalne zmiany destabilizują dotychczasową sytuację nastolatka. Dziecięca homeostaza zostaje zaburzona. Nastolatek wchodzi w kryzys wieku dojrzewania.
Proces ten ilustruje diagram nr 1:
Destabilizacja dotychczasowych zasad funkcjonowania prowadzi nastolatka nieuchronnie do kryzysu tożsamości — konieczności odpowiedzenia sobie od początku na pytania skryptowe: „kim jestem?”, „kim są inni ludzie?”, „czym jest świat, który mnie otacza?”.
Odpowiedzią jednostki na utratę podstawowych wyznaczników konstytuujących jej dotychczasową egzystencję jest jeden z dwóch typów reakcji:
- mobilizacja umożliwiająca podjęcie działań mających na celu przezwyciężenie stanu kryzysu (i uzyskania nowej homeostazy, adekwatnej do dokonujących się zmian),
- destabilizacja emocjonalna, często dezintegracja i pojawienie się zaburzeń funkcjonowania.
W pierwszym przypadku dorastający traktuje kryzys jak wyzwanie — zadanie do wykonania, w drugim — rozpoznaje kryzys jako zagrożenie. Zagrożenie związane jest głównie z przeżywaniem napięcia i poczuciem nieradzenia sobie z rzeczywistością.
To, jak konkretna jednostka zareaguje na zmianę jej sytuacji w okresie dorastania i na ile poradzi sobie z kryzysem, zależy od jej „wyposażenia socjalizacyjnego”. Kłopoty w osiągnięciu zdrowej adaptacji do nowych wymagań i przyjęcie postawy „bycia w zagrożeniu” wynikają z deficytu socjalizacyjnego — będącego konsekwencją błędów wychowawczych lub wychowywania się w patogennym środowisku społecznym.
Alternatywne mechanizmy reagowania na utratę homeostazy ilustruje diagram nr 2:
W kontekście powyższego wywodu przez profilaktykę rozumiemy:
- pomoc w rozwiązywaniu problemów psychoemocjonalnych, uniemożliwiających efektywne przezwyciężenie kryzysu wieku dojrzewania,
- dostarczanie wsparcia emocjonalnego (akceptacji i możliwości odreagowania), budowanie wiary w siebie pomagającej w radzeniu sobie z kryzysem wieku dojrzewania,
- pomoc w nabywaniu umiejętności koniecznych do radzenia sobie z nową rzeczywistością,
- pomoc w zaistnieniu w — tak ważnej w tym wieku — grupie rówieśniczej i wspomaganie procesu integracji jednostki z grupą,
- reorientacja aksjologiczna — praca nad przyjęciem przez jednostkę adaptacyjnego systemu wartości.
Tak więc:
profilaktyka jest działaniem wspomagającym nabywanie przez jednostkę umiejętności zdrowego radzenia sobie z problemami psychospołecznymi towarzyszącymi kryzysowi wieku dojrzewania.
Model procesu zmiany w grupie psychokorekcyjnej
Warunkiem koniecznym efektywnej profilaktyki jest działanie w i poprzez grupę rówieśniczą.
Ten wymóg związany jest ze strukturą podstawowych potrzeb społecznych nastolatka. W wieku dorastania regulacyjna rola rodziny pierwotnej zmniejsza się drastycznie na rzecz nieformalnych grup rówieśniczych. Potrzeba przynależności do grupy rówieśniczej oraz bycia akceptowanym przez tę grupę staje się podstawowym dążeniem nastolatka. By uzyskać akceptację grupy nastolatek jest gotów zrobić wszystko, czego grupa zażąda. Na tym polega zarówno demoralizujący wpływ młodocianego gangu jak i profilaktyczne oddziaływanie grupy psychokorekcyjnej.
Grupa psychokorekcyjna wykorzystuje potrzebę przynależności nastolatka do grupy rówieśniczej w procesie uczenia jednostki zdrowej adaptacji społecznej.
W realizowanym przez nas programie prowadzone są 2 typy grup psychokorekcyjnych:
- grupy wsparcia — dla młodzieży zagrożonej patologią społeczną,
- grupy psychoterapeutyczne — dla młodzieży z głębszymi problemami psychoemocjonalnymi.
W skład grupy psychokorekcyjnej wchodzi 10—14 osób — młodzieży zagrożonej. Grupa psychokorekcyjna spotyka się raz w tygodniu (sesja 3-godzinna), w międzyczasie zespół prowadzących (2—3 pracowników ośrodka) odbywa z podopiecznymi i/lub ich rodzinami spotkania indywidualne.
Tematami pracy grup psychokorekcyjnych są między innymi:
- rozwijanie samowiedzy,
- poznawanie innych ludzi,
- poznawanie układów międzyludzkich i mechanizmów rządzących nimi,
- rozwijanie wrażliwości na odbiór świata i ludzi,
- propagowanie twórczej postawy wobec własnego życia.
W miarę uczęszczania na spotkania grupowe, uczestnicy nabywają większej świadomości siebie, świadomości uwarunkowań przyjmowanych postaw i swoich ustosunkowań wobec innych ludzi.
Ważnym wątkiem pracy jest przekraczanie własnych ograniczeń w zachowaniu społecznym, przyjęcie postawy eksperymentatora w działaniach interpersonalnych. Preferowane jest przyjęcie perspektywy „życie jako zadanie do wykonania”, podkreślany jest związek między własną aktywnością a losem jednostki.
Praca w ramach grup psychokorekcyjnych ma na celu wyposażenie uczestników w takie właściwości, które umożliwią im przedefiniowanie zagrożenia i ochronią przed wejściem w tzw. błędną adaptację, prowadzącą do patologii społecznej, m.in. alkoholizmu, narkomanii, przestępczości, młodocianej prostytucji.
Wobec zdecydowanego zwiększenia ryzyka kontaktu z nosicielami wirusa HIV lub chorymi na AIDS w środowiskach patologicznych (np. około 70% przebadanych w Polsce narkomanów to nosiciele HIV lub chorzy na AIDS), waga skutecznych przedsięwzięć profilaktycznych niepomiernie wzrasta, a niedopuszczanie do zachowań patologicznych nabiera — w ostatecznej konsekwencji — waloru zapobiegania AIDS.
Te właściwości to odpowiedni aparat poznawczy, konieczne umiejętności oraz takie wzory reagowania emocjonalnego, które uprawdopodobnią potraktowanie kryzysu wieku dojrzewania jako wyzwania.
Uczestnictwo w procesie grupy psychokorekcyjnej prowadzi do zmian dających się zaklasyfikować do czterech podstawowych obszarów:
- grupa odniesienia — grupa psychokorekcyjna zaczyna pełnić funkcję ważnego środowiska społecznego dla jej uczestników. Podopieczni Ośrodków Profilaktyki Środowiskowej (OPS) to najczęściej outsiderzy naturalnych grup rówieśniczych, nie potrafiący w nich zaspokoić ważnych rozwojowo potrzeb: satysfakcjonującej przynależności, bycia akceptowanym, wpływania na rówieśniczą rzeczywistość społeczną. Te potrzeby zaczynają być spełniane w grupie psychokorekcyjnej
- wartości — wstępna faza rozwoju grupy psychokorekcyjnej wprowadza w jej kulturę normy i wartości, których przestrzegania pilnuje początkowo prowadzący i które są z czasem przejmowane przez grupę jako własne. Do tych norm należą m.in.: rozwój i samorealizacja, szacunek do siebie, szacunek do innych, prawo do zaspokajania własnych potrzeb, uwzględnianie potrzeb innych, otwartość i szczerość w relacjach społecznych, bycie sobą, emocjonalność, samowyrażanie siebie
- umiejętności — w grupie kładziony jest nacisk m.in. na: uczenie się siebie (poszerzanie samoświadomości), rozumienie innych (także umiejętność decentracji poznawczej — przyjmowania perspektywy innych), efektywne funkcjonowanie społeczne (umiejętność nawiązywania i utrzymywania satysfakcjonujących kontaktów interpersonalnych), konstruowania, operacjonalizacji i osiągania celów i zamierzeń, rozwiązywanie konfliktów i negocjowanie
- tożsamość — doświadczanie siebie w nowych relacjach społecznych możliwych dzięki uczestnictwu w grupie psychokorekcyjnej, zwiększanie wglądu i rozumienia siebie i innych, klaryfikacja wartości, w konsekwencji udzielenie sobie nowej odpowiedzi na pytania o sens życia, własne dążenia i cele, spostrzeżenie siebie jako osoby efektywniejszej dzięki nowym umiejętnościom, prowadzi do konstytuowania się nowej tożsamości uczestników grupy, do nowego zdefiniowania siebie, swojego miejsca w świecie, określenia relacji z innymi ludźmi
W konsekwencji zainicjowany w grupie proces zmiany prowadzi do modyfikacji i intensyfikacji rozwojowej adaptacji społecznej podopiecznych OPS-ów.
Model procesu zmiany w grupowych działaniach psychokorekcyjnych przedstawia diagram nr 3:
Rozwojowa adaptacja społeczna jest rozumiana jako nabywanie umiejętności zaspokajania ważnych potrzeb psychoemocjonalnych w sposób akceptowany społecznie. Taka umiejętność jest atrybutem (przez niektórych uważanym za definicyjny) zdrowia psychicznego.
Z jaką młodzieżą pracujemy w Ośrodkach Profilaktyki Środowiskowej?
Program przeciwdziałania młodzieżowej patologii społecznej prowadzimy w 8 Ośrodkach Profilaktyki Środowiskowej Agencji AD.
Program realizowany jest w cyklu roku szkolnego. Grupy psychoedukacyjne rozpoczynają pracę we wrześniu/październiku i są prowadzone do czerwca — końca roku szkolnego.
W każdej edycji programu udział bierze (łącznie w 8 OPS-ach) około 700 osób — młodzieży zagrożonej patologią społeczną.
Młodzież klasyfikowana jest do programu na podstawie wywiadów klinicznych zbieranych na etapie rekrutacji do nowej edycji programu.
Syntetyczne zestawienie doświadczeń patogennych podopiecznych OPS-ów ujawnione w trakcie diagnozy dokonywanej na podstawie wstępnych wywiadów klinicznych pokazuje, że do programu trafiają dwie kategorie młodzieży zagrożonej:
- młodzież o profilu neurotycznym, relacjonująca — jako podstawowe — takie objawy zagrożenia jak: osamotnienie, depresje/załamania psychoemocjonalne, myśli samobójcze, zachowania autodestrukcyjne,
- młodzież o profilu psychopatycznym, relacjonująca — jako podstawowe — takie objawy zagrożenia jak: agresja wobec rówieśników, nieujawnione przestępstwa, konflikt z prawem/nadzór kuratorski
Ponad 25% podopiecznych ujawnia posiadanie doświadczeń z narkotykami, także 25% nadużywa alkoholu. Niemal 20% przyznaje przynależność do grup uzależnionych, 10% ujawnia przynależność do grup patogennych.
Szczegółowe dane dotyczące doświadczeń patogennych podopiecznych Ośrodków Profilaktyki Środowiskowej przedstawia diagram nr 5.
Charakterystyka demograficzna podopiecznych
Diagram nr 6 — Wiek:
Najliczniejszymi grupami wiekowymi podopiecznych OPS-ów jest młodzież w wieku 15-16 lat i w wieku 17-18 lat.
Diagram nr 7 — Płeć:
Prawie 2/3 podopiecznych OPS-ów stanowią dziewczęta, 1/3 chłopcy.
Diagram nr 8 — Nauka:
Najliczniejszą grupę podopiecznych OPS-ów stanowią uczniowie liceów ogólnokształcących (45%), w drugiej kolejności uczniowie średnich szkół zawodowych (34%).
Ewaluacja programu
Jako kryterium efektywności programu przyjmujemy istotny wzrost przystosowania psychospołecznego młodzieży zagrożonej patologią społeczną uczestniczącej w prowadzonym przez Ośrodki Profilaktyki Środowiskowej Agencji AD programie młodzieżowych grup psychokorekcyjnych.
Tak rozumiana efektywność mierzona jest metodą eksperymentalnych badań pre-posttestowych:
Porównanie różnicy w wynikach między posttestem a pretestem uczestników programu profilaktycznego odnoszone jest do różnicy wyników między II a I pomiarem młodzieżowej grupy kontrolnej, która nie uczestniczyła w programie profilaktycznym.
Program ewaluacyjny prowadzimy od 10 lat. Wykorzystywany jest Kwestionariusz Nieprzystosowania Społecznego (KADM) — narzędzie opracowane przez nas specjalnie dla potrzeb programu.
Dane zbierane od 10 lat wskazują, że program jest efektywny — następuje istotny statystycznie spadek nieprzystosowania społecznego wśród absolwentów programu.
Diagram nr 9 zestawia różnicę między posttestem a pretestem mierzoną głównym wskaźnikiem kwestionariusza KADM — Wskaźnikiem Ogólnego Nieprzystosowania (WON) w kolejnych edycjach programu.
W każdym pomiarze wielkość wskaźnika w grupach uczestników kolejnych edycji jest wyższa w preteście (wyższy poziom ogólnego nieprzystosowania) i znacząco (statystycznie) niższa w postteście (zmniejszenie się poziomu nieprzystosowania). Te różnice oznaczają istotny statystycznie spadek poziomu nieprzystosowania społecznego uczestników programu. Grupa kontrolna — młodzieży dobrze przystosowanej — uzyskuje zarówno w pretestowym jak i w posttestowym pomiarze wartość około 50 punktów = poziom dobrego przystosowania, brak zmian w czasie.
Wynik uczestników programu po roku to nadal wielkość wskazująca na psychoemocjonalne „odstawanie” podopiecznych od młodzieży dobrze funkcjonującej (dane grupy kontrolnej = 50 punktów). Możemy jednak zasadnie twierdzić, że udział w programie początkuje korzystne zmiany wzrostu przystosowania (zbliżania się wyniku WON do poziomu 50 punktów). Dalsze badania (katamnestyczne) mogłyby zweryfikować trwałość obserwowanych zmian.
Wyniki podopiecznych wrocławskiego Ośrodka Profilaktyki Środowiskowej
W ostatniej zakończonej edycji programu (w roku szkolnym 2002/2003) wzięło udział 70 osób — podopiecznych wrocławskiego OPS. Kompletne pomiary (zarówno pre-, jak i posttestowe) zebraliśmy od 50 osób (71% rozpoczynających program). Obserwowana fluktuacja — wypadnięcie z oddziaływań 29% podopiecznych — jest naturalna. Biorąc pod uwagę, że udział w programie jest całkowicie dobrowolny uważamy, że dobrym wynikiem jest utrzymanie się w programie około 2/3 młodzieży, która weszła w krąg oddziaływań ośrodków.
Pretestowy wskaźnik ogólnego nieprzystosowania WON był bardzo wysoki i wynosił 57.9 punktu. Wartość wskaźnika znacząco statystycznie obniżyła się w pomiarze posttestowym, do poziomu 53.9 punktu. Ta zmiana świadczy o obniżeniu się poziomu nieprzystosowania podopiecznych wrocławskiego Ośrodka Profilaktyki Środowiskowej.
Wyniki kwestionariusza KADM pozwalają na analizę zmian — poza wskaźnikiem ogólnego nieprzystosowania — na ośmiu skalach treściowych. Wyniki podopiecznych wrocławskiego OPS-u przedstawia diagram 10.
Na 3 skalach treściowych kwestionariusza KADM zmiana w grupie uczestników programu jest pozytywna (w kierunku zmniejszenia się kłopotów) i istotna statystycznie.
Wśród podopiecznych ośrodka wrocławskiego program przyniósł efekty pozytywne i statystycznie istotne w postaci:
- zmniejszenia poczucia izolacji społecznej (o 3.1 punktu)
- zmniejszenia depresyjności — ucieczkowego wycofania się (o 3 punkty)
- wzrosło poczucie własnej wartości (o 2.4 punktu).
Na pozostałych wymiarach funkcjonowania psychoemocjonalnego (mierzonego kwestionariuszem KADM) nie zanotowano zmian istotnych statystycznie, chociaż w odniesieniu do 3 kolejnych skal wynik posttestowy jest lepszy od pretestowego o więcej niż 1 punkt:
- zmniejszył się poziom konfliktów w rodzinach podopiecznych (wynik niższy w postteście o 2 punkty)
- obniżeniu uległo poczucie braku sprawczości absolwentów programu (wynik w postteście niższy o 1.3 punktu),
- zmniejszyło się poczucie izolacji w środowisku szkolnym (wynik posttestowy niższy o 1.4 punktu).
Tak więc badania ewaluacyjne potwierdzają skuteczność programu w odniesieniu do młodzieży zagrożonej uczestniczącej w działaniach profilaktycznych podejmowanych we wrocławskim Ośrodku Profilaktyki Środowiskowej.