Ochrona zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w dokumentach międzynarodowych – cz. I

Wytyczne i rekomendacje instytucji międzynarodowych zawarte w najważniejszych dokumentach, które prezentujemy poniżej, są kierowane przede wszystkim do rządów państw. Mogą być jednak przydatne także twórcom lokalnych programów profilaktyki i autorom programów profilaktycznych stanowiąc uzasadnienie proponowanych przez nich celów i treści.

Doświadczenia zebrane przy wdrażaniu różnorodnych działań z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki adresowanych do dzieci i młodzieży, a zwłaszcza badania naukowe, w tym ewaluacyjne, dostarczyły dowodów na skuteczność niektórych strategii i programów profilaktycznych. Wiedza o nich stanowi fundament polityki ochrony zdrowia psychicznego tworzonej zarówno przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), jak i Unię Europejską.

Polityka w zakresie ochrony zdrowia psychicznego – wytyczne WHO

Podstawowe źródło na ten temat stanowi kilkutomowa publikacja „Polityka Ochrony Zdrowia Psychicznego, Plany i Programy” z 2004 r. W dokumencie tym czytamy:

aby osiągać pozytywne rezultaty, polityka ochrony zdrowia psychicznego powinna uwzględniać szerokie spektrum działań, realizowanych w ramach czterech komplementarnych strategii:

• promocję zdrowia psychicznego,
• profilaktykę zaburzeń psychicznych,
• leczenie,
• rehabilitację (…)

Wśród wymienionych strategii szczególne znaczenie ma profilaktyka zaburzeń psychicznych. Istnieje wiele dowodów skuteczności wczesnych interwencji profilaktycznych. Głównym adresatem działań należących do dwóch pierwszych strategii są dzieci i młodzież. Z tego względu szkoła jest niezwykle ważnym środowiskiem dla profilaktyki zaburzeń psychicznych. Promocja zdrowia i działania profilaktyczne koncentrujące się na ochronie zdrowia psychicznego w szkole leżą w zakresie odpowiedzialności ministrów edukacji. Szkoły są zobowiązane do zwiększania (poprawy) zdrowia fizycznego i psychicznego dzieci.

Promocja zdrowia psychicznego i profilaktyka w szkole powinna najogólniej obejmować:

• uczenie dzieci umiejętności radzenia sobie z trudnościami,
• podnoszenie samooceny,
• uczenie opierania się presji podejmowania zachowań ryzykownych (w tym umiejętności mówienia „nie”),
• Edukację rodziców i nauczycieli w zakresie umiejętności wychowawczych¹.

Promocja zdrowia psychicznego a profilaktyka

Przy okazji warto się zatrzymać przy zakresie obydwu pojęć. Z uwagi na to, iż promocja zdrowia i profilaktyka, zwłaszcza w szkole, najczęściej wymieniane są razem, wiele osób ma trudności z odróżnieniem, jakie działania należą do jednego z tych obszarów, a jakie do drugiego. Jak się okazuje, problem ten posiadają nie tylko zwykli profilaktycy, psycholodzy, pedagodzy czy nauczyciele, ale także ludzie nauki i decydenci. W publikacji z 2002 r. („Prevention and Promotion in Mental Health”) eksperci WHO stwierdzają, że jednym z dylematów i wyzwań, przed którym stoją aktualnie badacze i osoby odpowiedzialne za politykę zdrowotną, jest uzgodnienie definicji pojęć „promocja zdrowia” i „profilaktyka” oraz określenie ich granic. WHO podaje uznane następujące definicje obu pojęć:

• Promocja zdrowia psychicznego to działania mające na celu wzmocnienie zdrowia psychicznego, dobrego samopoczucia i poprawę jakości życia całych populacji, grup i jednostek;
• Profilaktyka to działania mające na celu redukcję zagrożeń dla zdrowia psychicznego i zmniejszenie liczby incydentów zaburzeń.

Promocja zdrowia i profilaktyka stawiają sobie odmienne cele, ale efekty działań z obu obszarów są te same – redukują zagrożenia dla zdrowia psychicznego. Innymi słowy, promocja zdrowia przynosi efekty profilaktyczne. Promocja zdrowia i profilaktyka zachodzą na siebie, a działania z obszaru promocji zdrowia stanowią element programów profilaktycznych.

Promocja zdrowia psychicznego i profilaktyka zaburzeń psychicznych u dzieci

• Rekomendacje

Na podstawie wyników badań ewaluacyjnych ponad stu projektów z obszaru (strategii) promocji zdrowia i profilaktyki realizowanych w ostatnich 15 latach, WHO sporządziło listę działań o potwierdzonej efektywności, które rekomenduje do wdrażania. Rekomendacje otrzymują przede wszystkim działania przynoszące długotrwałe efekty uchwycone w ewaluacji odroczonej. Ich listę przedstawiono w aneksie przywoływanej wyżej publikacji.

PRZYKŁADY EFEKTYWNYCH INTERWENCJI

• Budowanie i wzmacnianie więzi między matką a dzieckiem – już od momentu urodzenia dziecka – zwłaszcza w środowiskach ubogich i marginalizowanych. Intensywne interwencje, w tym wizyty w domu – nawet przez kilka lat, wspieranie rodziców, uczenie, jak opiekować się dzieckiem, treningi umiejętności budowania relacji, doradztwo dla rodziców dotyczące problemów opiekuńczych i wychowawczych. Udowodniono, że wymienione działania skutkują poprawą rozwoju poznawczego małych dzieci, zmniejszeniem problemów z zachowaniem w okresie dojrzewania i zmniejszeniem ryzyka depresji.
• Promocja zdrowia psychicznego. Treningi dla nauczycieli – zarówno szkół podstawowych, jak i ponadpodstawowych – w zakresie umiejętności psychologicznych i społecznych, przygotowujące do prowadzenia działań promujących zdrowie oraz profilaktyki agresji i przemocy lub uzależnień.
• Rozwijanie u uczniów umiejętności radzenia sobie z trudnościami i budowania dobrych relacji z rówieśnikami w szkole. Działania adresowane do wszystkich uczniów w szkole, także do grup zwiększonego ryzyka, wspierające rozwój poznawczy, treningi umiejętności psychologicznych – rozpoznawania i rozumienia uczuć, radzenia sobie z negatywnymi uczuciami, kontrolowania gniewu – treningi umiejętności społecznych, rozwijanie pozytywnych postaw wobec szkoły i nauki. Istnieją liczne dowody, że działania te zwiększają kompetencje poznawcze i społeczne dzieci i młodzieży, zmniejszają nieśmiałość i ryzyko odrzucenia przez rówieśników.

Autorka jest kierownikiem Pracowni Profilaktyki Ośrodka Rozwoju Edukacji.

Przypisy