Skala ingerencji sądu wobec nieletnich – cz. I

Decyzje sądu dotyczące różnych form ingerencji we władzę rodzicielską wynikające z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, to nie jedyna forma interwencji w rodzinie. Wobec dzieci, które podlegają procesowi demoralizacji stosuje się także formy interwencji wynikające z Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Skala interwencji podejmowanych przez sąd w oparciu o przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich1), to bardzo istotny wskaźnik kondycji wychowawczej rodziny oraz wydolności systemu pomocy i wsparcia dziecka i rodziny.
Tymczasem zjawisko to umyka uwadze szeroko rozumianej opinii publicznej i mediów, jak również często pomijane jest przez polityków społecznych. Najczęściej koncentrujemy się na takich formach pomocy i interwencji jak rodziny zastępcze, domy dziecka, adopcja.

Regulacje prawne

Postępowanie wobec nieletnich – dzieci powyżej 13 roku życia – przejawiających cechy demoralizacji oraz tych, którzy dopuścili się czynów zabronionych prawem karnym reguluje kompleksowo ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Nie definiując wprost pojęcia demoralizacji ustawodawca wylicza w ustawie okoliczności świadczące o demoralizacji: Każdy, kto stwierdził istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, ma społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienia o tym rodziców lub opiekunów nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego tożsamego organu (art. 4 par. 1 ustawy).

W przypadku występowania u nieletnich któregoś z powyżej zdefiniowanych przejawów demoralizacji sąd rodzinny może ingerować w sferę władzy rodzicielskiej stosując określone ustawą środki oddziaływania wobec nieletnich. W swoim postępowaniu sąd powinien kierować się dobrem nieletniego, indywidualizacją oceny jego postępowania oraz prymatem środków wychowawczych nad karnymi w procesie resocjalizacji.

Sąd rodzinny może zwrócić się wprost do nieletniego udzielając mu upomnienia, zobowiązując go do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia.

Wzmacniając oddziaływania wychowawcze wobec nieletniego sąd może ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego. Środkiem wzmożonego nadzoru jest zastosowanie nadzoru kuratora sądowego. Środkami o charakterze terapeutycznym i resocjalizacyjnym wspierającymi oddziaływania wychowawcze rodziców są: skierowanie nieletniego do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym.

W sytuacji niewydolności wychowawczej rodziców sąd może umieścić nieletniego w rodzinie zastępczej lub w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym (w tym rodzaju środka wychowawczego mieści się omawiane poniżej umieszczenie nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii oraz w ośrodku szkolno-wychowawczym).

Jeżeli nieletni przejawia wysoki stopień demoralizacji a stosowane środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub przemawia za tym charakter popełnionego czynu, sąd może orzec umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym.

Katalog środków stosowanych z ustawy jest bardzo szeroki i otwarty, daje możliwość stopniowania oddziaływań sądu w zależności od ciężaru gatunkowego czynu popełnionego przez nieletniego, ustalenia okoliczności czynu, rodzaju i stopnia „winy” nieletniego. Przewiduje zastosowanie innych adekwatnych środków będących we właściwości sądu rodzinnego lub przewidzianych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Krótko o metodzie

Statystyczny obraz ingerencji sądu we władzę rodzicielską, zarówno ogółem, jak i w podstawowych jej formach przedstawiony jest w oparciu o druki sprawozdawcze Ministerstwa Sprawiedliwości za poszczególne lata2). Przedstawione w artykule zestawienia statystyczne dotyczą orzeczonych i wykonanych postanowień sądu w danym roku oraz wykonywanych w danym roku wszystkich postanowień sądowych według stanu na 31 grudnia każdego roku sprawozdawczego.

Poszczególne formy ingerencji sądu badane są w poniższym opracowaniu w oparciu o tę samą metodologię. Zestawienie liczby orzeczonych i wykonanych w poszczególnych latach środków wychowawczych z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich pozwala na prześledzenie dynamiki i skali ilościowej zjawiska wyrażonej w liczbach bezwzględnych oraz w ujęciu procentowym. W przypadku Polski należy mieć świadomość, że w badanym okresie następował systematyczny spadek populacji dzieci do ukończenia 18 roku życia, z 8.446 tys. w 2005 r. do ok. 7.690 tys. w 2009 r. Jeżeli uwzględnilibyśmy spadek populacji dzieci o blisko 10% to dynamika zmian poszczególnych zjawisk byłaby znacznie większa.

Środki wychowawcze wobec nieletnich

Jaka jest zatem skala i zakres środków wychowawczych i poprawczych podejmowanych wobec nieletnich podlegających procesom demoralizacji oraz którzy dopuścili się czynów zabronionych prawem karnym?

Okazuje się, że ogólna liczba przewidzianych ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich środków wychowawczych systematycznie rośnie. W roku 2005 sąd orzekł ogółem 56 016 środków wychowawczych przewidzianych w ustawie. Po okresie dużego wzrostu, w kolejnych latach (2006-2007), w roku 2008 liczba ta spadła (szczegółowe dane zamieszczono w tabeli).

Tabela1. Orzeczone środki wychowawcze z ustawy o postępowaniu w sprawach (w danym roku kalendarzowym)

Lata 2005 2006 2007 2008 2009
Środki wychowawcze OGÓŁEM: 56 016 59930 67 023 64 464 59 613
Upomnienie 18 758 19 645 21 933 20 697 20 697
Zobowiązanie do określonego postępowania 7 710 9 105 10 911 10 939 10 939
Nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów 7 291 7 620 8 169 7650 6 4 14
Nadzór organizacji, zakładu pracy, osoby… 42 108 70 42 33
Nadzór kuratora 17 305 18 500 20 405 19 810 17 944
Skierowanie do kuratorskiego ośrodka 647 705 803 804 780
Zakaz prowadzenia pojazdów 294 361 452 444 b.d.
Przepadek rzeczy 408 435 410 264 b.d.
Umieszczenie w rodzinie zastępczej 16 11 16 15 12
Umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym 1 913 2 020 2 018 2 065 2 107
Umieszczenie w młodzieżowym ośrodku socjoterapii 289 582 1 141 1 264 1 390
Umieszczenie w ośrodku szkolno-wychowawczym 852 483 201 121 87
Inny środek wychowawczy 491 355 494 349 b.d.
Przekazano do postępowania poprawczego 221 180 157 159 b.d.
Załatwiono w inny sposób 8 597 9 139 11 193 11 560 b.d.

Opracowanie własne: na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości (druki sprawozdawcze: MS-S18– Sprawozdanie w sprawach rodzinnych nieletnich za poszczególne lata).

Uwaga: W podziale środków wychowawczych nieletni może być wykazany kilkakrotnie, ponieważ sąd może orzec kilka rodzajów środków wychowawczych jednocześnie.

Niezwykle ważnym wskaźnikiem jest liczba decyzji sądu o umieszczeniu nieletnich w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym. W przypadku placówek sąd dysponuje możliwością umieszczenia nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii lub ośrodku szkolno-wychowawczym. Decyzję taką sąd podejmuje w sytuacji znacznego stopnia demoralizacji nieletniego oraz z uwagi na charakter popełnionych czynów przy uwzględnieniu dysfunkcji i niewydolności wychowawczej rodziny.

Liczba wykonanych w danym roku decyzji sądu o umieszczeniu nieletnich w młodzieżowym ośrodku wychowawczym w badanym okresie systematycznie rosła. Podobną tendencję z dużo większą dynamiką wzrostu obserwujemy w przypadku umieszczeń w młodzieżowym ośrodku socjoterapii.

Tabela 2: Wykonywane niektóre środki wobec nieletnich (wg stanu na dzień 31 grudnia danego roku)

Lata Wykonywane niektóre środki wobec nieletnich poprzez umieszczenie w: Nieletni oczekujący na umieszczenie w:
Mow Mos Os-w Mow Mos Os-w
2005 4 662 717 2 085 1 246 193 441
2006 4 968 813 1 672 1 282 346 243
2007 5 014 1 727 891 1 021 607 112
2008 5 022 2 486 574 881 958 84
2009 5 218 3 138 416 919 1 096 63

Opracowanie własne: na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości (druki sprawozdawcze: MS-S18– Sprawozdanie w sprawach rodzinnych nieletnich za poszczególne lata).

Odwrotną tendencję, aczkolwiek w dużo mniejszej skali, obserwujemy w przypadku decyzji sądu o umieszczeniu nieletnich w ośrodku szkolno-wychowawczym. W roku 2005 w ośrodkach szkolno-wychowawczych umieszczono decyzją sądu 852 nieletnich, w kolejnych latach liczba ta spadała (tabela 1). Dynamiczny wzrost liczby umieszczeń w młodzieżowych ośrodkach socjoterapii przy jednoczesnym spadku liczby umieszczeń w ośrodkach szkolno-wychowawczych związany jest z systemowymi przekształceniami większości ośrodków szkolno-wychowawczych dla dzieci z zaburzeniami zachowania w młodzieżowe ośrodki socjoterapii.

Generalnie należy stwierdzić, że stały wzrost orzeczeń o umieszczaniu nieletnich w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i młodzieżowych ośrodkach socjoterapii nie wynika z ograniczenia stosowania innych środków wychowawczych przewidzianych w ustawie. Inne środki wychowawcze przewidziane w ustawie stosowane są w ograniczonym zakresie (np. przepadek rzeczy), z uwagi na brak takich potrzeb (np. ok. 15 decyzji rocznie o umieszczeniu nieletniego w rodzinie zastępczej) lub z uwagi na „archaiczność ich formy” (nadzór organizacji, zakładu pracy lub osoby).

Nieletni w placówkach

Do pełnego obrazu i kondycji systemu należy dodać dane statystyczne dotyczące liczby nieletnich przebywających w placówkach. W roku 2005 w placówkach łącznie (młodzieżowe ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii oraz ośrodki szkolno-wychowawcze) przebywało 7 464 nieletnich, w kolejnych latach liczba ta rosła, by w 2009 r. osiągnąć 8 772 – to wzrost o 17,5% liczby nieletnich umieszczonych w placówkach.

Wzrost ten był jednak bardzo nierównomierny. W przypadku młodzieżowych ośrodków wychowawczych liczba umieszczonych w nich nieletnich systematycznie wzrastała z 4 662 w 2005 r. do 5 218 w 2009 r. To wzrost zjawiska w badanym okresie o blisko 12%. Dynamika wzrostu liczby nieletnich umieszczanych na mocy decyzji sądu w młodzieżowych ośrodkach socjoterapii była dużo większa.

Opublikowano za zgodą ETOH Fundacji Rozwoju Profilaktyki, Edukacji i Terapii Problemów Alkoholowych.
Publikacja pierwotna: miesięcznik „Remedium” nr 3/2011.

Przypisy

Przypisy
1 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2010r. Nr 33, poz. 178).
2 Dane liczbowe i wskaźniki statystyczne zawarte w artykule są opracowane na podstawie druków sprawozdawczych Ministra Sprawiedliwości: MS-18 Sprawozdanie w sprawach rodzinnych nieletnich za lata 2005-2009.
Skip to content