Profilaktyka depresji jako zadanie dla szkoły – cz.III

Niniejszy tekst stanowi kolejny, trzeci już artykuł zajmujący się zagadnieniami dotyczącymi depresji wśród dzieci i młodzieży. Po omówieniu etiologii oraz roli szkoły w rozpoznawaniu depresji warto skupić się na kwestiach związanych z zapobieganiem temu zaburzeniu. Szkoła zaś powinna wykazać duży udział w profilaktyce depresji, bowiem oprócz swej funkcji dydaktycznej spełnia także rolę opiekuńczą i wychowawczą, stanowi także środowisko życia uczniów i ma swój udział we wspieraniu rozwoju dzieci i młodzieży.

Zwiększanie potencjału zdrowotnego

Pierwszym etapem działań profilaktycznych jest profilaktyka uniwersalna, czy też pierwszorzędowa. Tu działania powinny być skierowane do wszystkich uczniów (niekiedy też do rodziców). Jej celem jest bowiem pierwotne zapobieganie wystąpieniu depresji poprzez zwiększanie potencjału zdrowotnego, promowanie zdrowego i higienicznego stylu życia. Na tym etapie bardzo ważne jest tworzenie odpowiedniego – sprzyjającego zdrowiu psychicznemu – klimatu szkoły. Mowa tu w szczególności o budowaniu właściwych relacji pomiędzy nauczycielami a uczniami, jak i dbanie o dobre relacje między uczniami oraz wzmacnianie ich więzi ze szkołą chociażby poprzez angażowanie uczniów w życie szkoły (imprezy, wydarzenia czy projekty)1).

W profilaktyce depresji ważną rolę odgrywają aspekty takie jak odpowiednia ilość snu i odpoczynku, aktywność fizyczna. Odpowiednia ilość wypoczynku pozwala regenerować umysł i pozytywnie wpływa na organizm. Bardzo ważny jest też tzw. wypoczynek aktywny. Ruch, ćwiczenia fizyczne pomagają redukować nadmiar napięcia, rozluźniać mięśnie oraz rozładować energię. Zadaniem nauczycieli jest zatem zachęcanie dzieci i młodzieży do spędzania czasu w taki właśnie sposób. Szkoła powinna organizować też odpowiednie warunki do jego realizacji. Zajęcia fizyczne zaś powinny być atrakcyjne i odpowiadać zainteresowaniom uczniów, a nie stanowić jedynie formę przymusu. Jeśli dzieci będą do nich mieć pozytywny stosunek, o wiele chętniej będą w nich uczestniczyć, co zapewne korzystnie wpłynie na dalsze efekty.

Przestrzeganie wyżej wspomnianych zasad pomaga w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia, kondycji, a także wpływa na dobrostan psychiczny, co może okazać się istotne w zapobieganiu depresji. Oprócz tego ważna jest umiejętność oddawania się relaksacji. Jej celem jest odprężenie się oraz zmniejszenie odczuwanego napięcia. Pomaga ona w redukcji nadmiernego stresu i nabraniu nowych zasobów sił fizycznych, jak i umysłowych, tak by móc ponownie zmierzyć się z wyzwaniami i różnorodnymi problemami dnia codziennego. Wyróżniono następujące etapy relaksacji:

  1. wyłączanie, czyli uczenie się przyjmowania postawy pasywnej oraz stopniowego odrywania się od danych obszarów aktywności (mięśniowej, emocjonalnej, czy w zakresie myśli);
  2. koncentrowanie, które polega na skupienia uwagi na odczuwanych reakcjach organizmu jak np. napięcie mięśniowe;
  3. sterowanie – polega na uczeniu się wpływania na stan własnego organizmu i kierowania jego pracą, np. poprzez zdolność wywoływania wrażenia ciężaru w określonej części ciała2).

Umiejętność właściwego relaksowania się jest zatem bardzo pomocna w radzeniu sobie z emocjami i stresem, co w konsekwencji ma istotne znaczenie dla profilaktyki depresji. Zadaniem szkoły jest wyposażenie uczniów w zdolności relaksowania się. Warto też wprowadzać w ramach zajęć – np. wychowawczych – różne formy relaksacji.

Jak zatem widać, bardzo ważne jest wdrażanie w szkole programów odwołujących się do promowania zdrowia wśród uczniów. Mogą być one przydatne zarówno w profilaktyce depresji, jak i szeregu innych zaburzeń i chorób.

Kształtowanie umiejętności życiowych

Współcześnie uznaje się, iż dużą rolę w zapobieganiu zaburzeniom psychicznym (w tym również depresji) oraz w powiększaniu potencjału zdrowotnego odgrywają tzw. umiejętności życiowe. Wśród nich wyróżnić można umiejętności podstawowe, a więc te, które sprzyjają dobremu samopoczuciu. Zalicza się do nich: myślenie w sposób twórczy i krytyczny, podejmowanie właściwych decyzji i konstruktywne rozwiązywanie problemów, należyte porozumiewanie się i utrzymywanie dobrych relacji z innymi ludźmi, radzenie sobie ze stresem i emocjami oraz empatię i samoświadomość. Drugim rodzajem są umiejętności specyficzne, a zatem te dotyczące już bezpośrednio radzenia sobie z konkretnymi zagrożeniami. Są one rozwijane w oparciu o umiejętności podstawowe3).

Ważną kwestią w działaniach profilaktycznych jest zatem kształtowanie umiejętności radzenia sobie ze stresem oraz redukowanie czynników mogących go powodować. Stres może mieć duży udział w powstawaniu depresji. Oczywiście unikanie sytuacji, które mogą go powodować nie zawsze jest możliwe, ponieważ człowiek na co dzień ma styczność ze stresem (w pewnym stopniu ma to pozytywny wpływ). Niekorzystne działanie może mieć natomiast długotrwała i przewlekła ekspozycja na bodźce stresujące. Warto więc unikać takich bodźców przede wszystkim poprzez odpowiednią organizację dnia, należyte rozwiązywanie problemów czy unikanie nadmiernego obciążenia obowiązkami, którym nie jest się w stanie sprostać. Ponadto można wyróżnić następujące sposoby radzenia sobie ze stresem:

  1. poszukiwanie informacji – zdobywanie wiedzy i przeprowadzanie przeglądu sytuacji, służące podjęciu odpowiedniej decyzji,
  2. działanie bezpośrednie – podejmowanie konkretnych czynności, celem przezwyciężenia czynników stresogennych,
  3. powstrzymanie się od działania bądź zaniechanie go,
  4. zastosowanie odpowiednich metod zaradczych – podjęcie działań mających na celu złagodzenie odczucia dyskomfortu psychicznego4).

Zadaniem szkoły jest kształtowanie wyżej wymienionych umiejętności u uczniów (zarówno tych dotyczących radzenia sobie ze stresem, jak i pozostałych). Nie powinno jednak być to przypadkowe i przelotne działanie, lecz ciągły proces, w którym uczestniczy wielu pracowników oświaty (nauczyciele poszczególnych przedmiotów, wychowawcy, pedagog). Ponadto istotne jest stworzenie do tego odpowiednich warunków, co wymaga zastosowania właściwych metod umożliwiających uczenie się poprzez analizę własnych doświadczeń, jak i doświadczeń osób z otoczenia5).

Działania na rzecz kształtowania umiejętności powinny być dostosowane do wieku, możliwości i przede wszystkim potrzeb uczniów. Dlatego ważne jest poznanie najczęstszych braków, tak by odpowiednio wspomagać uczniów w rozwijaniu ważnych dla nich umiejętności. Umiejętności życiowe są niewątpliwie istotnym elementem życia, niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie.

Profilaktyka selektywna

Aby zapobiegać występowaniu depresji trzeba najpierw rozpoznać potencjalny stan zagrożenia danej jednostki. W tym celu należy wziąć pod uwagę następujące kwestie: poczucie własnej wartości, sposób myślenia o sobie i własnej przyszłości, umiejętności komunikowania się, rozwiązywania problemów, stopień samoświadomości odnośnie własnych możliwości i zasobów osobowościowych, a także sieć wsparcia społecznego zarówno w rodzinie jak i innych kręgach6). W przypadku zaburzeń depresyjnych szczególną uwagę należy zwrócić na dzieci znajdujące się w grupie podwyższonego ryzyka. To właśnie do nich skierowana będzie profilaktyka selektywna (drugorzędowa). Jej celem jest przeciwdziałanie pogłębianiu się sygnałów predysponujących do depresji, bądź też zapobieganie nawrotom choroby. Często na tym etapie potrzebne jest wsparcie specjalisty, np. psychologa. Zadaniem natomiast pedagogów jest baczna obserwacja dzieci. W ramach profilaktyki selektywnej warto zwrócić uwagę na aspekty takie jak:

  1. Kształtowanie poczucia własnej wartości wśród uczniów – pedagog odwołuje się tu przede wszystkim do budowania wiary we własne możliwości, umiejętności postrzegania swoich zalet (zwłaszcza u dzieci, które mają z tym problem). Skupia się na uświadamianiu uczniom, że każdy ma oprócz słabych stron, także te dobre. Zadaniem pedagoga jest pomoc w ich odszukaniu, wspieranie ucznia, dodawanie mu otuchy oraz korygowanie negatywnych przekonań, jakie dziecko ma na swój temat.
  2. Reorientacja pesymistycznych sposobów myślenia – działanie to polega na dostrzeganiu pesymistycznych schematów we własnym myśleniu, a następnie ich korygowaniu. Dotyczy to głównie dzieci, które są negatywnie nastawione do własnych możliwości, przypisują sobie jedynie doświadczanie porażek, co powoduje, że negatywnie postrzegają otaczającą je rzeczywistość, jak i przyszłość. Zapewne zmiana negatywnych postaw wobec siebie i własnych możliwości nie jest zadaniem łatwym, aczkolwiek bardzo znaczącym, któremu poświęcić należy odpowiedni czas. Ponadto aspekt ten wiąże się z potrzebą kształtowania właściwego podejścia do napotykanych problemów i należytego ich rozwiązywania.
  3. Możliwość wyrażania przeżywanych emocji – każde dziecko powinno mieć możliwość uzewnętrzniania swoich uczuć, a w szczególności dzieci, które borykają się z problemami na tle emocjonalnym bądź z różnych przyczyn nie mają możliwości dzielenia się swoimi przeżyciami, np. w rodzinie. Zadaniem nauczyciela jest więc stworzenie dziecku warunków do rozmowy o własnych emocjach, przeżyciach czy problemach. Sama ekspresja emocji oraz opowiadanie o nieprzyjemnych zdarzeniach pozwala uwolnić się od napięcia i daje efekt oczyszczający. Dziecko powinno mieć zatem okazję do opowiedzenia o dręczących je sprawach zaufanemu dorosłemu7).
  4. Komunikacja interpersonalna – jest niewątpliwie elementem ważnym na każdym etapie prewencyjnym, tym niemniej w profilaktyce selektywnej zajmuje szczególne znaczenie. Do pierwszych symptomów depresji często bowiem dołączają się niewłaściwe relacje z rówieśnikami, może też zdarzyć się, że dziecko czuje się przez nich odrzucone. Dlatego warto starać się o integrację uczniów, kształtowanie wśród nich przyjaznych relacji i pomoc w readaptacji dzieci.

Uczniom znajdującym się w grupie podwyższonego ryzyka należy zapewnić szczególne wsparcie. Działania ze strony szkoły mogą odbywać się w ramach specjalnych warsztatów i różnych projektów. Powinny być one również skorelowane ze szkolnym programem profilaktycznym.
W przypadku osób, które zmagały się już z depresją, istotne w zapobieganiu nawrotom choroby jest współpraca z terapeutą, identyfikacja możliwych przyczyn swej choroby, dokonywanie analizy napotykanych problemów i ich konstruktywne rozwiązywanie, a także wykazywanie umiejętności umożliwiających zmaganie się z problemami w przyszłości8).

Profilaktyka depresji wśród dzieci i młodzieży powinna stanowić ważne zagadnienie zarówno dla nauczycieli, wychowawców czy pedagogów. Oczywiście istotny jest również udział rodziców w działaniach zapobiegających depresji u dzieci. W tym celu rodzice i szkoła powinni ze sobą ściśle współpracować.

Autorka jest studentką III roku pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej z promocją zdrowia w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Gorzowie Wielkopolskim.

Opublikowano za zgodą ETOH Fundacji Rozwoju Profilaktyki, Edukacji i Terapii Problemów Alkoholowych.
Publikacja pierwotna: miesięcznik „Remedium” nr 1/2014.

Przypisy

Przypisy
1 J. Szymańska (oprac.), Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży, e-poradnik Ośrodka Rozwoju Edukacji dostępny na jego stronie internetowej.
2 L. Kulmatycki, Emocje i stres w: B. Woynarowska (red.), Edukacja zdrowotna: podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 418.
3 K. Borzucka-Sitkiewicz, E. Syrek, K. Borzucka-Sitkiewicz (red.), Zdrowie psychiczne w: Edukacja zdrowotna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 186.
4 L. Kulmatycki, wyd. cyt., s. 412–413.
5 K. Borzucka-Sitkiewicz, wyd. cyt., s. 188.
6 E. Wilczek-Rużyczka, Profilaktyka depresji, w: A. Andruszkiewicz, M. Banaszkiewicz (red.), Promocja zdrowia dla studentów studiów licencjackich kierunku pielęgniarstwo i położnictwo, t. 2, Promocja zdrowia w praktyce pielęgniarki i położnej, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, s.198.
7 K. Borzucka-Sitkiewicz, wyd. cyt., s. 192.
8 Tamże, s. 198.
Skip to content