Niektóre dylematy profilaktyki – cz. III

Tematem wzbudzającym kontrowersje jest sięganie po niektóre formy restrykcyjnej kontroli wobec młodzieży szkolnej, podejmowane w ramach profilaktyki uniwersalnej (pierwszego stopnia). Wymienia się tu przede wszystkim stosowanie wobec uczniów testów wykrywających używanie narkotyków, rutynowe przeszukiwanie szkół i klas w trakcie lekcji przez służby mundurowe wraz z psami tropiącymi, rewizje uczniów podejrzanych o posiadanie substancji psychoaktywnych, instalowanie kamer, itp. W artykule prezentuję opinie na temat prawomocności i skuteczności stosowania takich metod.

Wydaje się, że wśród profesjonalistów zajmujących się profilaktyką, przeważa opinia, że stosowanie takich środków najczęściej nie jest skuteczne, a czasem może nawet prowadzić do narastania zachowań ryzykownych młodzieży. Zwraca się także uwagę, że zdarza się, iż wymienione we wstępie techniki kontroli stosowane są w sposób niezgodny z prawem.

Aspekty prawne

Poniżej prezentuję niektóre zastrzeżenia przedstawione przez Elżbietę Czyż1) w komentarzu do stanowiska Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczącego tego obszaru problemowego2).

  • Test (narkotykowy czy inny wykrywający obecność jakichś substancji w organizmie) jest formą badania medycznego, zatem należy na nie wyrazić zgodę (w przypadku osoby małoletniej zgodę taką musi wyrazić przedstawiciel ustawowy, czyli – najczęściej – rodzic); nauczyciele zwykle nie są uprawnieni do przeprowadzania badań medycznych, zatem nie mogą stosować testów wobec uczniów.
  • Osoby poddawane badaniu nie mogą zostać zmuszone do ujawnienia wyniku testu (również rodzice mogą, ale nie muszą poinformować o nim szkołę).
  • Zawiadamianie policji w wypadku, gdy uczeń jest pod wpływem narkotyków, nie jest właściwym rozwiązaniem. Jak mówi Elżbieta Czyż: W istocie należy zauważyć, iż w świetle obowiązujących przepisów wykrycie w organizmie ucznia obecności narkotyku nie jest karalne. (…) Oczywiście używanie narkotyków jest naganne, ale wydaje się, iż rolą szkoły powinno być podjęcie przede wszystkim działań wychowawczych i współpracy z rodzicami, a nie podejmowanie działań represyjnych. Zawiadomienie sądu rodzinnego powinno być ostatecznością po wyczerpaniu wszelkich środków3). Wezwanie policji może być uzasadnione wówczas, gdy istnieje podejrzenie, że uczeń posiada narkotyki lub je rozprowadza.

Skuteczność

Zwraca się uwagę, że represyjne formy interwencji w profilaktyce uniwersalnej nie służą budowaniu pożądanego, opartego na zaufaniu i kooperacji, klimatu społecznego szkoły. Właściwy klimat uważa się za jeden z podstawowych warunków realizacji skutecznej profilaktyki4).

Jak pisze Barbara Woynarowska – klimat szkolny (…) tworzy wiele elementów, m.in.: sposób komunikowania się między nauczycielami i innymi pracownikami szkoły a uczniami i rodzicami, obowiązujące regulaminy i nieformalne zasady, osiągnięcia uczniów i sposób ich prezentacji, udział uczniów w życiu szkoły i ich autonomia, wymagania i oczekiwania wobec nich ze strony nauczycieli i rodziców, wsparcie udzielane uczniom z ich strony, poczucie bezpieczeństwa, tzw. ukryty program szkoły itd5). Zmierzanie w kierunku nadzoru i kontroli upodabnia szkoły do instytucji totalnych i może antagonizować społeczność (nauczyciele kontra uczniowie).

Zwraca się także uwagę, że wzmożona kontrola zwykle jest reakcją na sytuację kryzysową w szkole, której jednym ze źródeł mogą być niedostateczne umiejętności kadry pedagogicznej (bezradność dorosłych). Stosowanie procedur nadzoru i dyscyplinowania młodzieży zamiast wspierania uczniów i kształtowania umiejętności życiowych (niewywiązywanie się z funkcji wychowawczej), prowadzić może do narastania dynamiki procesów wykluczania, marginalizacji (niektórych) uczniów przejawiających zachowania ryzykowne (selekcja zamiast kompensacji nierówności).

W wątpliwość poddaje się skuteczność narkotestów jako metody wykrywania uczniów używających substancji psychoaktywnych, gdyż młodzież – szczególnie sięgająca po narkotyki regularnie lub uzależniona – czasem potrafi manipulować testami, ich wynikami, bądź sytuacją dokonywania badania w taki sposób, aby pomiar był negatywny mimo używania niedozwolonych środków6) (stanowisko to nie jest równoznaczne z kwestionowaniem użyteczności stosowania takich testów np. w terapii czy profilaktyce ukierunkowanej na jednostki wysokiego ryzyka; niekiedy rekomenduje się, aby w razie potrzeby i w odpowiedni sposób, testy przeprowadzali rodzice7)). Ponadto, warto pamiętać, że nie ma testów wykrywających zróżnicowaną gamę substancji zawartych w tzw. dopalaczach8).

W kolejnym odcinku cyklu omówię niektóre aspekty korzystania z koncepcji stylów życia w programach promocji zdrowia skierowanych do młodych ludzi. Skoncentruję się na kwestii przekładania zaplecza teoretycznego na działania praktyczne.

Autor jest socjologiem, zajmuje się badaniami problematyki młodzieżowej.

Opublikowano za zgodą ETOH Fundacji Rozwoju Profilaktyki, Edukacji i Terapii Problemów Alkoholowych.
Publikacja pierwotna: miesięcznik „Remedium” nr 11/2010.

Przypisy

Przypisy
1 E. Czyż (wywiad – J. Węgrzecka-Giluń), Narkotesty… i co dalej?, „Remedium”, numer specjalny, listopad 2005, s. 26-29.
2 Zastrzeżenia Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczące „Procedur postępowania nauczycieli i metod współpracy szkół z policją w sytuacjach zagrożenia dzieci oraz młodzieży przestępczością i demoralizacją, w szczególności narkomanią, alkoholizmem i prostytucją” – modułu Krajowego Programu Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży, „Remedium”, numer specjalny, listopad 2005, s. 27-29.
3 E. Czyż, wyd. cyt., s. 27.
4 J. Szymańska, Dyscyplina czy budowanie przyjaznego klimatu?, „Remedium”, nr 10 (152), październik 2005, s. 8-9. J. Szymańska, Działania profilaktyczne a klimat szkoły, „Remedium”, nr 2 (120), luty 2003, s. 6-7.
5 B. Woynarowska, Środowisko społeczne szkoły i jego wpływ na zdrowie psychiczne uczniów i nauczycieli, w: B. Woynarowska (red.), Zdrowie i szkoła, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000, s. 387.
6 Przytoczone powyżej stanowiska szerzej zostały zaprezentowane w relacji z konferencji „Zapobieganie używaniu substancji psychoaktywnych w środowisku szkolnym – rola wczesnej interwencji” (Lublin 2005) – M. J. Sochocki, Interwencja profilaktyczna w środowisku szkolnym, „Remedium”, numer specjalny, listopad 2005, s. 10-11.
7 W. Krzyżaniak, M. J. Sochocki, Zakończenie – wskazówki dla rodziców i wychowawców, w: W. Krzyżaniak, M. J. Sochocki, Atrakcyjne życie narkomanów. Terapia budowania atrakcyjnego życia – opis programu terapii i prezentacja wyników badań, Wydawnictwo SUMUS, Warszawa 2005, s. 172.
8 B. Bukowska, M. Kidawa, D. Chojecki, Dopalacze, „Remedium”, nr 5 (195), maj 2009, s. 30-31.
Skip to content